Đường Hồ Chí Minh trên biển bao gồm một hệ thống các bến bãi phân bố dọc theo vùng duyên hải và hải đảo nước ta kéo dài từ thành phố Hải Phòng đến tỉnh Cà Mau. Trong đó, một số bến bãi chính gồm: Bến K15, ở phường Đồ Sơn, thành phố Hải Phòng; bến Vũng Rô, ở xã Hòa Xuân, tỉnh Đăk Lăk; bến Lộc An, ở xã Hồ Tràm, Thành phố Hồ Chí Minh và bến Vàm Lũng, ở Xã Phan Ngọc Hiển, tỉnh Cà Mau.
Đường Hồ Chí Minh trên biển được chính thức thành lập ngày 23/10/1961, là tuyến vận tải từ hậu phương miền Bắc chi viện cho chiến trường miền Nam trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Đây là chứng tích lịch sử thể hiện quyết tâm, ý chí cách mạng, tinh thần sáng tạo và sự hy sinh anh dũng của quân và dân ta trong sự nghiệp đấu tranh vì nền độc lập, tự do của dân tộc.
Đường Hồ Chí Minh trên biển là chứng tích về một con đường vận tải chiến lược đã đi vào lịch sử như một huyền thoại, một kỳ tích của chiến tranh Nhân dân Việt Nam ở thế kỷ XX. Đây là con đường nối liền hậu phương lớn miền Bắc với tiền tuyến lớn miền Nam, con đường của khát vọng độc lập, tự do và thống nhất Tổ quốc. Đó chính là biểu tượng của sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc, của tài thao lược và nghệ thuật chỉ đạo chiến tranh của Đảng, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Quân ủy Trung ương trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước để thực hiện mục tiêu giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước. Đường Hồ Chi Minh trên biển ra đời vào thời điểm khó khăn, gian khổ, ác liệt của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đã kế thừa kinh nghiệm, truyền thống chống ngoại xâm của dân tộc. Đồng thời, có sự sáng tạo trong chỉ đạo, điều hành tuyến vận tải chiến lược, tạo nên nét độc đáo riêng của nghệ thuật vận tải quân sự trên biển của Việt Nam.
Tượng đài chiến thắng Đường Hồ Chí Minh trên biển tại bến Vàm Lũng
Đường Hồ Chí Minh trên biển còn là nơi hội tụ sức mạnh của chiến tranh Nhân dân trong cuộc đấu trí, đấu lực với các thủ đoạn nham hiểm của kẻ thù, nơi tỏa sáng chủ nghĩa anh hùng cách mạng, lòng quả cảm, trí thông minh và quyết tâm đánh Mỹ và thắng Mỹ của dân tộc Việt Nam.
Sự cống hiến, hy sinh của cán bộ, chiến sĩ hoạt động trên Đường Hồ Chí Minh trên biển đã tạo nên chiến công với hàng trăm lượt tàu ra khơi, cập bến và về đích an toàn; hàng ngàn tấn vũ khí, khí tài, hàng hóa, thuốc men; hàng ngàn lượt cán bộ, chiến sĩ từ hậu phương lớn được đưa vào tiền tuyến lớn, chi viện kịp thời sức người, sức của cho chiến trường miền Nam trong những năm tháng ác liệt của chiến tranh. Những cán bộ, chiến sĩ của “Đoàn tàu không số” đã làm rạng rỡ truyền thống vẻ vang của Hải quân Nhân dân Việt Nam anh hùng, Quân đội Nhân dân Việt Nam anh hùng.
Trong toàn bộ cuộc kháng chiến, qua tuyến vận tải chiến lược Đường Hồ Chí Minh trên biển, ta đã đưa được trên 152.800 tấn vũ khí, trang bị kỹ thuật, thuốc chữa bệnh…từ miền Bắc vào miền Nam (chủ yếu là Nam Bộ - chiến trường xa nhất mà tuyến vận tải đường bộ chưa vươn tới được), đưa đón hơn 80.000 lượt cán bộ, chiến sĩ, hàng trăm cán bộ cao cấp của Đảng, quân đội vào miền Nam và từ miền Nam ra miền Bắc, kịp thời bổ sung nguồn cán bộ lãnh đạo, chỉ huy chiến đấu trên chiến trường miền Nam. Thành tích mà tuyến vận tải chiến lược trên biển đạt được đã góp phần quan trọng vào thắng lợi chung của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của dân tộc. Lực lượng tham gia trên tuyến vận tải có 12 tập thể, 15 cá nhân được tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân. Trong đó, Đoàn 125 vinh dự được 2 lần tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân.
Đường Hồ Chí Minh trên biển là bản hùng ca về ý chí, sức sáng tạo của con người Việt Nam thời đại Hồ Chí Minh, để lại nhiều bài học kinh nghiệm có ý nghĩa chiến lược trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa trong thời kỳ mới.
Bằng xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt Đường Hồ Chí Minh trên biển (thành phố Hải Phòng, tỉnh Phú Yên, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, tỉnh Cà Mau).
Tại tỉnh Cà Mau, bến Vàm Lũng (xã Phan Ngọc Hiển) là một trong những bến bãi chính của Đường Hồ Chí Minh trên biển; là bến tiếp nhận vũ khí từ miền Bắc, chi diện cho chiến trường miền Nam. Tháng 02 năm 1961, Bộ Chính trị và Quân ủy Trung ương đã chỉ thị cho các tỉnh Nam Bộ chuẩn bị bến bãi, tổ chức lực lượng tiếp nhận vũ khí từ miền Bắc chi viện cho chiến trường miền Nam. Sau một năm tiến hành trinh sát, chuẩn bị và báo cáo Trung ương, ngày 11/10/1962, chuyến tàu đầu tiên của “Đoàn tàu không số” mang phiên hiệu “Phương Đông 1” chở 30 tấn vũ khí từ bến Đồ Sơn, thành phố Hải Phòng mở đường vào Nam.
Ngày 16/10/1962, tàu Phương Đông 1 do thuyền trưởng Lê Văn Một và chính trị viên Bông Văn Dĩa chỉ huy đã cập bến Vàm Lũng an toàn. Đây là chuyến tàu của “Đoàn tàu không số” khai thông tuyến đường vận tải chiến lược trên biển Đông - đường Hồ Chí Minh trên biển.
Cùng với những chuyến tàu không số ra Bắc vào Nam, từ năm 1962 đến năm 1970 tại bến Vàm Lũng đã tiếp nhận tổng số 76 chuyến tàu, với trên 4.294 tấn vũ khí, quân trang, quân dụng phục vụ cho chiến trường miền Nam.
Trong thời gian tiếp nhận vũ khí, hàng hóa, tại bến Vàm Lũng đã diễn ra nhiều trận chiến đấu dũng cảm của cán bộ, chiến sĩ Đoàn 125 Hải quân, Đoàn 962 Quân khu 9 và quân, dân địa phương kiên cường chiến đấu với máy bay, tàu chiến địch, để bảo vệ tàu, bảo vệ vũ khí an toàn. Tiêu biểu như các trận chiến đấu của Tàu 42, Tàu 69, Tàu 100, Tàu 187, Tàu 645... đó là những tấm gương cao đẹp về phẩm chất chủ nghĩa anh hùng cách mạng. Đồng thời, nói lên tính quyêt liệt, đây khó khăn nguy hiểm của công tác vận chuyên vũ khí bằng đường biển.
Thành công của tuyến Đường Hồ Chí Minh trên biển đã chứng minh rằng: Thắng lợi của quân và Nhân dân Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước chính là do Đảng Cộng sản Việt Nam có một đường lối, một chiến lược đúng đắn, trong từng thời điểm có những sách lược phù hợp.
Ngày 10/11/2010, Di tích lịch sử bến Vàm Lũng - thuộc tuyến Đường Hồ Chí Minh trên biển được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích lịch sử Quốc gia tại Quyết định số 3996/QĐ-BVHTTDL.
Ngày 26/11/2024, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 1473/QĐ-TTg về việc xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt Đường Hồ Chí Minh trên biển (thành phố Hải Phòng, tỉnh Đăk Lăk, Thành phố Hồ Chí Minh, tỉnh Cà Mau).
Nguồn : Ban quản lý Di tích Cà Mau